Berżniki to piękna wieś przy granicy litewskiej. Tam, na dalekim wschodzie Polski chronimy ciepłolubne murawy, czyli trochę takie polskie stepy.
Nie robimy tego sami, mamy zacne pomocnice – owce wrzosówki.

Po co owce?
Murawy zazwyczaj powstawały w miejscach trudnodostępnych, tam gdzie nie dało się uprawiać ziemi, więc wypasano zwierzęta. Dzięki temu łąki nie zarastały i tworzyło się unikalne siedlisko dla ciepło – i światłolubnych roślin, ich zapylaczy i oczywiście ptaków związanych z tymi terenami.

Jak wyglądają Murawy?

Murawy w Berżnikach to rzadkie siedlisko przyrodnicze, które wykształciło się na zboczach piaszczysto-żwirowych wyniesień (kemów) pozostawionych przez cofający się lądolód najmłodszego – bałtyckiego – zlodowacenia Polski. Fachowa nazwa siedliska – ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe – sporo mówi o warunkach, w których rozwijają się te wyjątkowo ciekawe zbiorowiska. Mocno nagrzewające się i suche podłoże, do tego bardzo ubogie w składniki pokarmowe, to nie lada wyzwanie dla roślinnych pionierów.

Dzięki urozmaiconej rzeźbie terenu obszar rezerwatu jest mozaiką różnych siedlisk, które przenikając się tworzą ciekawe i nie zawsze oczywiste zbiorowiska roślinne. Można tu spotkać nie tylko ciepłolubne murawy (choć te przeważają), ale też gatunki muraw kserotermicznych i fragmenty łąkowe, które zajęły miejsca wilgotniejsze, a przez to mniej atrakcyjne dla roślin sucholubnych . Występują na wypłaszczeniach pomiędzy pagórkami, u ich podnóża i w miejscach bardziej zacienionych. W niewielkiej niecce pozostałej po wytapianiu się lodowca zachowało się torfowisko przejściowe.

W pełni lata na murawach pojawiają się kolorowe kwietne płaty, które wraz z rozsianymi po pagórkach grupami drzew – sosen, dębów, jesionów i krzewami jałowca, tworzą urzekające widoki. Możemy też spotkać dość biednie wyglądające fragmenty porośnięte głównie kępkami traw, wydawałoby się że niewiele więcej tam rośnie – tymczasem po uważniejszym spojrzeniu – najlepiej z perspektywy owcy lub żaby okazuje się, że nie tylko rośnie, ale też biega, skacze i lata.

Murawy mają wyjątkowo bogatą faunę bezkręgowców – motyli, pluskwiaków, owadów prostoskrzydłych, muchówek, a zwłaszcza chrząszczy. Zasiedlają je też oryginalne rośliny, które w drodze ewolucji znalazły sprytne sposoby na przetrwanie w skrajnych warunkach termicznych i wilgotnościowych. Mocno rozgrzane w słońcu piaski bardzo szybko wychładzają się wieczorem, dlatego sporo murawowych roślin ma gęste „futerko” w postaci licznych, srebrzysto-białych włosków chroniących je przed nadmiernym przegrzaniem, ale też sporymi różnicami temperatury i nadmierną utratą wody.

Do takich właśnie oryginałów należą występujące na naszej murawie kocanki piaskowe Helichrysum arenarium lub sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, która ma jeszcze jedną ciekawą cechę – najliczniej pojawia się po pożarach muraw. Inny sposobem na przetrwanie nieraz piekielnych warunków są cienkie, igiełkowate liście – tak przystosowały się kostrzewy Festuca – kępowe trawy często spotykane na suchych siedliskach. Jeszcze inną strategię mają rośliny jednoroczne – szybko wykorzystują swój czas i odradzają się co roku z nasion. Tak właśnie robi naradka północna Androsace septentrionalis, którą również można spotkać w Berżnikach.

Na murawach znajdą się też sukulenty – rośliny, które potrafią magazynować wodę na gorsze czasy, zalicza się do nich np. rozchodnik ostry Sedum Acre.

Nasze zadania

Nasze działania ograniczają się do organizacji ekstensywnego wypasu stada owiec.
Nie zapominamy również o monitoringu botanicznym, żeby na bieżąco oceniać tzw. ekologiczne efekty wypasu.

Nasze murawy to rzadkie siedlisko o znaczeniu wspólnotowym. Posiadają też status siedliska priorytetowego – co oznacza, że ich główne zasoby znajdują się na terenie Unii Europejskiej i jeżeli nie przetrwają w jej obrębie – znikną całkiem z powierzchni ziemi. Dlatego ich ochrona jest szczególnie ważna i potrzebna. Ciepłolubne murawy to nie tylko gatunki roślin i środowisko życia wielu niesamowitych organizmów, ale też ważne miejsca dokumentujące unikalną przeszłość geologiczną regionu. To również charakterystyczne elementy krajobrazu, który tak samo jak siedliska przyrodnicze jest wart zachowania.

Pagórki i cenny krajobraz.

Najskuteczniejszym sposobem ochrony przyrody są kompleksowe działania uwzględniające nie tylko to co żyje, ale też nieożywione elementy środowiska. Przykładem takiej strategii, którą dopracowujemy na bieżąco jest właśnie nasz rezerwat w Berżnikach. Przeszedł swoje ciężkie chwile, a jego początki nie wróżyły nic dobrego. Cała historia rozpoczęła się od rozkopywania muraw przez lokalną firmę, która poszukiwała złóż żwiru i na nieszczęście je znalazła.

Zanim udało się zatrzymać prace i wypełnione urobkiem kursujące na okrągło ciężarówki, zniknęła już spora część jednego z wyniesień. Interwencje w końcu przyniosły skutek i nielegalna kopalnia skończyła swoją działalność. W ramach rekompensaty przyrodniczej pechowy przedsiębiorca wraz ze swoimi pracownikami oraz wolontariuszami Ptaków Polskich (tak wówczas nazywało się stowarzyszenie Jestem na pTAK!) i Centrum Ochrony Mokradeł próbował przywrócić teren do poprzedniego stanu i oczyścić zarastający sosnami szczyt ocalałego kemu. Zniszczenia były spore, podobnie jak praca włożona w sprzątanie całego bałaganu – odtwarzanie zniszczonych muraw trwa do dziś.

Owce na ratunek murawom!

Na części siedliska nadal pozostają niechlubne pamiątki dawnego wydobycia. Nieciekawa sytuacja uległa zdecydowanej zmianie, kiedy po wielu negocjacjach udało się wykupić część cennego terenu. Wtedy też do Ptaków Polskich trafiły owce z Klubu Przyrodników. Zaprzyjaźniona organizacja podarowała stado wrzosówek doświadczonych w czynnej ochronie muraw, które już od kilku lat pasą się na berżnickich murawach. Dzięki tym zabiegom udało się nie tylko zachować siedlisko, ale też wzbogacić murawy o cenne gatunki roślin, które można było spotkać już tylko sporadycznie.

Cały czas powiększamy obszar rezerwatu dzięki kolejnym wykupom sąsiadujących gruntów. Na razie część z nich jest w opłakanym stanie i wymagają wielkiego sprzątania, bo znajdują się tam dzikie wysypiska śmieci, a przez brak użytkowania zarosły krzewami i drzewami. Pamiętajmy, że kiedy znikają z krajobrazu kolejne kemy i ozy tracimy nie tylko kwietne murawy i ulubioną poziomkową górkę, ale też niepowtarzalny kawałek geologicznego dziedzictwa.