Kowalik

Zwinny i ruchliwy Kowalik zwraca uwagę charakterystyczną sylwetką bez wyraźnie wyodrębnionej szyi, ze stosunkowo dużą głową i długim, wąskim, ostro zakończonym dziobem. Ma białe policzki, a na oczach charakterystyczną czarną „opaskę”, biegnącą od nasady dzioba aż do grzbietu. Grzbiet Kowalika ma elegancki stalowoszary kolor z niebieskawym refleksem, brzuch natomiast jest rdzawopłowy, często różowawy, ciemniejący ku tyłowi. Rdzawokasztanowate spodnie pióra u nasady ogona są ozdobione białymi plamami. Upierzenie obu płci jest podobne, ale samce wyróżniają się intensywniejszym ubarwieniem rdzawych boków i podbrzusza. Kolorystyka spodu ciała różni się w zależności od zamieszkiwanego przez kowaliki regionu. Osobniki spotykane w północno-wschodniej Polsce, czy te z Rosji Skandynawii, mają białawe brzuch i pierś.

Kowalik z dużą energią porusza się po pniu drzewa we wszystkich kierunkach, jednak to co go zdecydowanie wyróżnia, to chodzenie po pniu głową w dół. Lżejszy i zwinniejszy od dzięciołów, przyjmuje pozycje, które dla tych drugich są niebezpieczne, np. zwisa z gałęzi głową do dołu lub swobodnie przemieszcza się po jej spodniej stronie. Wędrując po pniach, nie podpiera się ogonem, jak robią to pełzacze i dzięcioły (u kowalika pióra ogona są zbyt krótkie – mają tylko 5 cm długości). Wystarczają mu jego twarde, ostre i chwytliwe pazury, które są doskonale przystosowane do poruszania się po korowinie. Kowalik opanował umiejętność wędrowania również po bardzo gładkich powierzchniach, w tym po pniach buków. Do tego zgrabnie porusza się w gęstych koronach drzew.

Zimą Kowaliki przyłączają się do żerujących sikorek, a nawet wróbli, trznadli czy zięb, by wspólnie zdobywać pokarm i ostrzegać się przed wrogami. Ten prawdziwy ptasi opryszek chętnie odwiedza karmniki, ale korzysta z nich wyłącznie na swoich zasadach: natychmiast rozpędza pożywiające się stadko i przystępuje do jedzenia samotnie, często w zawrotnym tempie. Zjada niemal wszystko, co znajdzie w karmniku – lubi między innymi boczek i słoninę, owies i słonecznik – a nadmiar pożywienia gromadzi w pobliskich „spiżarniach”: najchętniej w porowatościach kory drzew, ale także w szczelinach murów, w rynnach, pod parapetami lub choćby w ziemi. Nie jest płochliwy. Zdarza się, że oswojone osobniki jedzą z ręki dokarmiającego je człowieka.

Jak rozpoznać Kowalika po głosie?

Kowalika zwykle najpierw usłyszymy, a potem zobaczymy. Odzywa się dużo, różnorodnie i głośno. Najczęściej dynamicznym, wyrzucanym pojedynczo lub w seriach „tilt” lub donośnym, nieco melancholijnym „wuju-wuju-wuju”.

To stosunkowo liczny ptak osiadły. Upodobał sobie lasy liściaste, większe parki, śródpolne zadrzewienia, ogrody, aleje i cmentarze ze starym drzewostanem, szczególnie tam, gdzie rosną dęby i buki. Unika terenów otwartych.

Kowalik zwykle jest samotnikiem. Przez cały rok przebywa na swoim terytorium lęgowym, strzegąc go przed intruzami. Lęgnie się od maja do czerwca. Najchętniej zajmuje dziuple wykute przez dzięcioły (z uwagi na inną niż u dzięciołów budowę czaszki sam nie potrafi ich wykuć), rzadziej składa jaja w budkach lęgowych. Zajętą przez siebie dziuplę starannie przystosowuje do własnych rozmiarów. Jeśli otwór jest zbyt duży, samica zmniejsza jego średnicę, zalepiając go masą z błota i gliny, wcześniej wymieszanych w dziobie ze śliną. Tak przygotowana zaprawa twardnieje jak cegła, czyniąc z dziupli bezpieczny azyl. Otwór staje się na tyle mały, że ona sama z trudem przeciska się przez niego, ale dzięki czemu dziupla pozostaje niedostępna dla potencjalnych drapieżników lub konkurencji, która mogłaby ją przejąć (np. Szpaków). Kowalik dba również o wnętrze swojej fortecy: gliną wygładza nierówności dziupli i wyściela ją płatkami kory, mchem i suchymi liśćmi. Tak przygotowane miejsce lęgowe może służyć nawet kilka sezonów.

Jaja wysiaduje tylko samica, przez 14–16 dni. Po wykluciu się piskląt samiec karmi młode i samicę. Pisklęta wylatują z gniazda po 22–24 dniach. Po raz pierwszy przystępują do rozrodu, gdy skończą rok.

Dieta Kowalika składa się z owadów i ich larw, pająków i innych bezkręgowców, które ptak swoim dziobem sprytnie wyjmuje ze szczelin w korze; rzadziej żeruje na ziemi. Czasem uda mu się pochwycić zdobycz w locie. Umiejętność schodzenia głową w dół zapewnia mu inną perspektywę i możliwość znalezienia w korze owadów niezauważonych przez ptaki poruszające się po pniu do góry.

Gdy jesienią i zimą owadzie menu jest ograniczone, Kowalik żywi się drobnymi owocami i nasionami, żołędziami, orzechami laskowymi i bukwią. Często gromadzi zapasy. Mocnymi uderzeniami dzioba wbija orzechy w szczeliny w korze, a dobiegający wówczas odgłos może przypominać dudnienie dzięcioła. Żeby dostać się do pokarmu zamkniętego w jakiejś twardej łupinie może go też przytrzymać stopami – dziobem przebija twardą osłonę i wydłubuje zawartość. Spija także soki spływające z drzew.